Wolven en Brekebenen

Hals- und Beinbruch, oftewel: breek maar lekker je hals en een been. Ik heb het altijd een vreemde manier gevonden om iemand succes of geluk toe te wensen, en toch is dat wat Duitsers voorhebben met dit gezegde. De uitdrukking heeft - in gebroken vorm - ook het Engels gehaald: Break a leg. Zo erg als de Duitsers maken de Britten het dus niet, maar brekebenen blijven het.

De meest populaire verklaring is dat de uitdrukking oorspronkelijk niet uit het Duitse (of zelfs maar het Indogermaanse) taalgebied stamt, maar uit het semitische taalbereik. Via een vertaalkronkel zou de uitdrukking vanuit het Hebreeuws via het Jiddisch in het Duits terecht zijn gekomen. Daarbij zou de Jiddische uitdrukking "hatslokhe u brokhe" door Duitstaligen verkeerd zijn verstaan als Hals- und Beinbruch. Hatslokhe und Brokhe is een gelukswens die met name wordt uitgewisseld bij financiële transacties (ik hoor het al: echt iets Joods). Volgens deze theorie gaat de Jiddische uitdrukking terug op het Hebreeuwse "hatzlacha uberakah" (הצלחה וברכה) wat zoveel betekent als "geluk en zegen".

Het is allemaal goed mogelijk, maar er zijn ook alternatieve verklaringen. Zo hebben linguïsten er op gewezen dat in verschillende talen uitdrukkingen bestaan die feitelijk het tegendeel uitdrukken van wat men voorheeft: men wenst iemand succes door hem tegenslag toe te wensen. De gedachte achter deze gewoonte, is de wens om het lot te slim af te zijn, een loer te draaien. Ook zou het idee een rol kunnen spelen dat men maar beter van de slechtste uitkomst kan uitgaan, in dat geval valt het resultaat immers altijd mee. In het Duitse taalgebied zijn bijvoorbeeld nog de volgende 'tegendraadse' wensen bekend: Kopf- und Bauchschuss (militair jargon) en Mast- und Schotbruch (scheepvaart). Wie de wens uitspreekt dat iemand in zijn hoofd of buik wordt geschoten, behoedt hem blijkbaar voor pijnlijke toevalstreffers.

Veel van dergelijke tegendraadse uitdrukkingen, ook in andere talen, komen uit de jacht, van oudsher een gevaarlijke aangelegenheid waarbij veel ongelukken gebeuren, vanwege onbedoelde treffers of simpelweg omdat het hert of de wolf de jager te slim af is en pijnlijk in het stof laat bijten. Erg mooi is de Italiaanse uitdrukking:

In bocca al lupo

Letterlijk: In de mond van de wolf. Anders gezegd: Moge de wolf je te slim af zijn en opvreten. In het Russisch zegt men onder dezelfde omstandigheden:

Ni poecha,  ni pera (ни пуха ни пера)

Geen dons en geen veren. Men wenst de jager niet ergste toe - verslonden worden - maar wenst hem succes door hem zo weinig mogelijk succes te wensen.

Het Frans kent een erg mooie tegendraadse gelukswens, namelijk:

Merde!

Een gewoonte die niets heeft te maken met de jacht, maar is ontstaan in de wereld van het ballet, in de tijd dat bij uitvoeringen nog echte paarden werden opgevoerd. Die lieten zo nu en dan wel eens wat vallen en dan was het zaak voor de primaballerina's om nu tere voetjes op de juiste plaats neer te zetten bij de uitvoering van de verschillende balletpasjes